28/03/2022
Bếp lửa người Jrai gọi là “ Pơtâo king kơning tơpur”. Đây là nơi để nấu cơm, sưởi ấm, tiếp khách, người già kể chuyện, người trẻ học những câu chuyện cuộc đời; nơi gắn kết tình làng nghĩa xóm, nơi hội tụ cho những câu hát, giao duyên, khởi nguồn cho tình yêu đôi lứa. Bếp lửa đối với người dân tộc thiểu số Jrai ở huyện Krông Pa không chỉ là không gian sinh hoạt hàng ngày của gia đình mà còn có ý nghĩa tâm linh cao cả.
Theo Nghệ nhân chỉnh chiêng Nay Phai (tên thường gọi là Ama San), người Jrai có câu nói vần về bếp lửa: Yang pơtâo king kơning tơpur/ Brơi kơ yang pơk, yang sang/Kră kia wai lăng ană kơchô, ană tơché ré sa, doa, tlâo hơdip mơ-ăk (Thần linh của bếp lửa mang cho gia đình được đầm ấm, hạnh phúc và con cháu trong mỗi gia đình ít ốm đau và cuộc sống may mắn). Ông cho biết: “Từ xa xưa, đời sống người đồng bào dân tộc thiểu số Jrai đã gắn liền với ruộng rẫy, rừng rú nên cần thiết vai trò của lửa hơn bao giờ hết và người Jrai luôn tin tưởng vào Thần bếp lửa (Yang tơpur) - vị thần hiện thân cho may mắn, phù hộ cho người cuộc sống đầm ấm, hạnh phúc”.
Ảnh minh họa
Theo phong tục, mỗi khi người Jrai làm xong nhà mới hoặc cho con ở riêng, việc đầu tiên là chủ nhà tổ chức giết heo hoặc gà với ché rượu để cúng thần bếp lửa trước khi các thành viên vào nhà ở, sinh hoạt, nấu nướng. Người Jrai rất chú ý đến việc chọn đất để làm bếp mới. Đất để đắp làm khuôn bếp và đặt đầu rau phải lấy ở nơi đất sạch trên các gò cao, có ụ mối làm tổ, đem về phơi khô, tán mịn; sau đó lấy “bẹ” của cây chuối hơ qua lửa cho dẻo, tiếp theo trải bẹ chuối xuống đáy hộp gỗ rồi đổ đất đã được chuẩn bị trước lên. Sau nghi lễ tổ chức cúng thần bếp lửa, già làng hoặc thầy cúng trao lửa lại cho chủ hộ gia đình là người phụ nữ lớn tuổi nhất như mẹ hoặc bà. Khi ngọn lửa thiêng đã được nhóm lên trong khuôn bếp thì gia đình của chủ bếp phải giữ cho được lửa trong bếp liên tục cháy suốt ngày đêm hôm đó, không được để bếp tắt; sang ngày hôm sau, nếu những khi không đun nấu thì phải ủ than dưới lớp tro, để khi cần thì thổi lên và như vậy lửa trong bếp sẽ được giữ liên tục và luôn có hơi ấm. Bởi người Jrai quan niệm, lửa là một vị thần luôn mang lại sự may mắn cho các thành viên trong gia đình.
Trong ngôi Nhà dài của người Jrai thông thường có hai cái bếp được đặt ở những vị trí khác nhau trong nhà với những quy định, kiêng kỵ hết sức nghiêm ngặt. Chiếc bếp đầu tiên nhìn từ ngoài cửa vào được đặt ở bên phải nhà theo hướng phía Đông (người Jrai gọi là “Phía trên”- Gah ngó). Bếp này, theo tên gọi của người Jrai là “Tơpur gah ôk”- bếp này được sử dụng để nấu ăn, phục vụ sinh hoạt hàng ngày của gia đình. Chiếc bếp thứ hai được đặt ở phía trong bên phải nhà, cũng chệch theo hướng phía Đông, bếp này được gọi là “Tơpur gah mang”, bếp để chủ nhà tiếp khách hoặc nơi diễn ra các lễ cúng, sinh hoạt văn hóa. Khách đến nhà được chủ nhà trân trọng mời ngồi quanh bếp lửa tiếp chuyện, nhưng không được lấy đũa hoặc cây củi gạt cời bếp, gõ vào bếp vì theo quan niệm làm như vậy làm tổn hại đến thần bếp lửa, thần nổi giận gây xấu cho gia đình. Trong hai bếp này, bếp thứ nhất quan trọng nhất vì trong cuộc sống hàng ngày người Jrai quan niệm đây là nơi ngự của thần bếp, thần lửa. Theo Amí Viên, ở buôn Ơi Khẳm, xã Đất Bằng cho biết: “Bếp này là nơi ngụ của thần bếp, do vậy nấu ăn phải sạch sẽ, con nít không được nô đùa, gạt tời bếp. Người lớn trong nhà phải dạy con cháu để mai sau chúng biết được cái phong tục, cái văn hóa của dân tộc mình”.
Bếp phục vụ sinh hoạt hàng ngày của người Jrai được khoanh theo hình chữ nhật hoặc hình vuông với chiều dài, chiều rộng tùy ý, trong lòng nện đất thật chặt làm lớp ngăn cách với mặt sàn để phòng lửa cháy xuống sàn, chính giữa đặt ba hòn đá (bây giờ người ta dùng kiềng) để đun nấu. Song song với khung bếp cách mặt sàn khoảng 80cm là “Gác bếp” (người Jrai gọi là Pra tơpur) làm bằng tre hoặc cây rừng dùng để bảo quản lương thực, thực phẩm và hạt giống như bắp, lúa, đậu tương, thịt, các vật dụng gia đình...Đối với người Jrai, bếp không đơn thuần là nơi để nấu nướng, để sưởi ấm, mà còn là không gian sinh hoạt của các thành viên trong gia đình. Buổi tối, sau những bữa cơm gia đình, mọi người thường ngồi lại quây quần bên bếp lửa này để sưởi ấm và trò chuyện, chia sẻ những buồn vui...Người vợ lại miệt mài ngồi dệt áo cho chồng con. Có khi chủ nhà lại đem nhạc cụ ra sử dụng để tìm cảm giác khoan thai sau một ngày lao động mệt nhọc, hoặc mọi người ngồi nghe người già kể chuyện về núi rừng, nương rẫy và buôn làng của dân tộc mình. Tất cả thể hiện sự ấm cúng, hạnh phúc của gia đình.
Có thể nói bếp lửa của người Jrai luôn gần gũi, gắn bó không thể tách rời trong cuộc sống của họ. Đó chính là những nét văn hóa đặc thù gắn liền với trong đời sống sinh hoạt của các cư dân sinh sống nơi núi rừng hoang dã. Cuộc sống hiện đại đã làm thay đổi nhiều thứ. Bây giờ một số người đã biết dùng bếp gas, bếp điện để đun nấu nhưng những nét văn hóa độc đáo ấy có từ bao đời và đang được người dân tộc Jrai lưu giữ theo cùng thời gian.
HOÀNG VĂN VĨNH